Từ ngàn xưa, ông cha ta thường nói không nên vạch áo cho người xem lưng, mà
chuyện nghèo có hay ho gì đâu mà nói cho thiên hạ biết. Phân vân mãi rồi
tôi cũng muốn chia sẻ, giải bày về cuộc mưu sinh khá là vất vả, cơ cực của
30 năm sau khi lập gia đình từ năm 27 tuổi. Nếu tính thời gian của cuộc đời
này là 60 năm như lời một bài hát thì tôi chỉ còn 3 năm nữa mà thôi. Nhiều
lúc tôi tự hỏi, tại sao tôi lại chịu đựng được cái nghèo cứ đeo bám tôi dai
dẳng như vậy?

Từ thuở ấu thơ đến lúc trưởng thành, ba dạy tôi rất nhiều điều về cách ứng
xử trong cuộc sống, nhưng điều tôi tâm đắc nhất vẫn là câu tục ngữ: “Nghèo
cho sạch, rách cho thơm”. Ông giải thích ngắn gọn và dễ hiểu, tôi trân
trọng mang nó vào đời. Cuộc sống viên chức của gần 30 năm về trước với đồng
lương khiêm tốn làm cho gia đình tôi lâm vào cảnh thiếu thốn triền miên.

Những bộ sách hay của văn học Việt Nam và những tác phẩm của các tác giả
đạt giải Nôben được tôi cất giữ cẩn thận, rồi cũng đều bị tôi xé từng tờ
đưa vào lò lửa khi nồi cơm, nồi canh đang lỡ dở mà hết củi chụm. Vợ tôi
ngồi khóc khi thằng con trai 6 tuổi bị sốt do viêm họng mà không có tiền để
đi mua thuốc hoặc đi bệnh viện. Tôi phải lục trong ký ức, chạy ngược chạy
xuôi cho đến khuya mới tìm ra một thằng bạn học có vợ làm y tá trong bệnh
viện huyện xin mấy viên thuốc kháng sinh và paracetamol.

Thằng bạn từ Quy Nhơn lên chơi, nhà hết gạo, chẳng còn tiền, lương thì chưa
nhận, vợ tôi phải sang nhà hàng xóm mượn một ký gạo đem ra chợ bán nửa ký
mua đồ ăn, làm cơm tiếp bạn. Nhưng tôi nhớ nhất là năm 1992, cái năm ở nhờ
trong vườn trồng tiêu, cà phê của ông chú vợ ở Gia Lai, và chịu trách nhiệm
coi ngó cái xưởng gỗ của ông. Số tiền mang theo ít ỏi dùng để mua gạo ngày
càng cạn dần.

Một bữa trưa vì đói nên tôi ra vườn moi các luống rau lang tìm củ, nhưng
tìm mãi mà không có một củ nào, tôi đành phải nói với vợ lấy cái lon bắp
giống rang cho tôi ăn đỡ đói. Cái nghèo đói của tôi không chỉ là những dòng
nêu trên, bởi đến 30 năm kia mà. Nhưng chỉ mới viết lại đơn giản chừng ấy
thôi, tôi rùng mình phát hoảng và thương hại cho cuộc đời mình, nghèo đói
đến thế là cùng.

Khi mới lập gia đình, má tôi bảo rằng con cố gắng làm để khỏi phải nghèo,
mà nghèo thì khổ đủ điều. Lúc ấy tôi chỉ cười và nói, con chỉ sợ giàu, phải
lo xây nhà kiên cố, tường rào cổng ngõ phải bài bản, phải có chó dữ, ra
đường phải nhìn trước ngó sau đề phòng trộm cướp, đi đâu cũng kẻ đón người
chào mất tự nhiên. Nghe tôi nói vậy, má tôi không nói gì, chỉ cười buồn.

Không hiểu sao cái nghèo đói luôn bám riết lấy tôi, mà tôi thì không rượu
chè, không cờ bạc, cũng chịu làm để góp phần lo cuộc sống gia đình và nuôi
con ăn học. Nghèo thì nghèo vậy, nhưng tôi luôn lấy làm hãnh diện, thấy
mình nhẹ nhàng, thanh thản vì không làm điều gì trái với lương tâm, như lời
ba tôi đã dạy, đã giải nghĩa câu tục ngữ: “Nghèo cho sạch, rách cho thơm”.
Cho đến bây giờ tôi vẫn nghĩ, tiền bạc của cải như bọt biển, chữ tình mới
là sâu nặng bền lâu.

Cách đây 20 năm, tôi đọc một bài viết trên tờ Văn nghệ trẻ mà tôi không nhớ
tựa đề, nhưng có một câu gồm ba chữ “nghèo là nhục”. Phải nói là lúc ấy tôi
thực sự nổi giận, và tìm người bạn rất thân chia sẻ những suy nghĩ của
mình. Anh bạn của tôi thì cho rằng, lúc này là lúc nào rồi mà tôi còn ôm
cái triết lý cũ mèm của ngày xửa ngày xưa ấy. Nghèo là nhục, chính xác
tuyệt đối!

Anh bạn còn nói bởi vì tôi chưa nghèo đói đến mức thấy hết sự đối xử của
người đời dành cho mình. Ví dụ không có nhà, người ta đuổi ra đường; không
có tiền, người ta không cho mượn mà còn miệt thị chửi mắng. Chỉ chừng ấy
thôi, không lẽ không nhục sao? Hơn nữa cái hãnh diện của người có tiền, của
người giàu khác hẳn với cái hãnh diện gần như là một cái thú đau thương của
người nghèo.

Riêng tôi thì cho rằng, nghèo nhưng có lòng tự trọng, không đánh mất nhân
cách, có thể chết vì đói, lang thang nay đây mai đó vì không nhà cửa, nhưng
không thể là nhục được. Tôi và người bạn tranh luận với nhau rất gay gắt,
không có hồi kết. Và cuộc tranh luận ấy ít nhiều đã làm tôi phải suy nghĩ
thêm về những điều mà cái nghèo phải gánh chịu trong cuộc sống những năm
sau này, nhất là lời căn dặn của má tôi: nghèo sẽ khổ đủ điều.

Thời gian trôi qua như là một thước đo kiểm nghiệm giá trị của cuộc sống.
Ba má tôi ngày càng già yếu, các em tôi lớn lên rồi lập gia đình, có đứa
giàu đứa nghèo, lâu lâu mới gặp nhau. Tình cảm cũng không còn như ngày nào
sống chung dưới một mái nhà. Tôi là con trai trưởng nhưng tiếng nói không
còn trọng lượng, bởi quá nghèo. Ba má tôi không bao giờ chê tôi nghèo mà
ngược lại còn rất thương tôi, nhưng không thể nghe tôi vì mọi việc trong
gia đình đều do những đứa em có tiền của tôi quyết định.

Đến sổ đỏ nhà cha mẹ, tụi nó cũng lấy để vay vốn ngân hàng làm ăn, tôi cần
làm gì thì đi vay nóng. Tụi nó cho nhau mượn hàng chục triệu, nhưng tôi chỉ
cần ba triệu để nộp học phí cho hai đứa con thì phải mượn hàng xóm. Mà tôi
có đến tám đứa em, một thằng đã là tỷ phú, có nhà hàng, có xe bảy chỗ. Có
người sẽ nói rằng, có lẽ tôi ăn ở chẳng ra sao nên không có đứa em nào giúp
đỡ cả. Đơn giản thôi, khả năng trả nợ của tôi rất thấp, bởi tôi nghèo quá,
đang phải tha hương cầu thực, và thế là tôi đã bắt đầu cảm nhận nỗi khổ của
kẻ nghèo trong một gia đình.

Nói đúng hơn, với tôi đó là nỗi bất hạnh, là sự tổn thương quá sức chịu
đựng. Và tôi đã mường tượng nhận ra người bạn của tôi cũng có phần đúng khi
nói nghèo là nhục. Trớ trêu thay khi tôi mường tượng ra điều ấy thì tuổi đã
gần 60, cái tuổi không thể dùng cơ bắp nhiều để mưu sinh, nhưng cũng không
thể làm khác được. Tuy nhiên vì đã quen với cảnh nghèo nhiều năm nên tôi
tiếp tục bước vào cuộc chiến cơm áo gạo tiền cũng hết sức bình tĩnh, cũng
ủi đồ, cũng bỏ áo trong quần như ai khi đi ra đường.

Đôi lúc tôi thản nhiên với số phận, bởi cho rằng mình không thể thoát ra
khỏi cái cảnh nghèo như câu ca dao: Cây khô xuống nước cũng khô/Phận nghèo
đi tới nơi mô cũng nghèo.

Không phải ngẫu nhiên mà tôi nghĩ như vậy. Ở quê, tôi không nhà cửa, tôi
xin ở nhờ nhà của bà con họ hàng, nhà của nhà nước, và cái trại bán đồ sành
sứ của thằng em trai. Vào Sài Gòn, lúc thì thuê nhà ở Gò Vấp, Bình Thạnh,
khi thì Thủ Đức, quận 8, và năm năm rồi trụ được tại quận 9 với cái nồi bún
riêu học lỏm. Đời tôi lênh đênh ba chìm bảy nổi như thế thì làm sao dám
nghĩ đến chuyện an cư lạc nghiệp, làm sao dám mơ tưởng đến việc thoát được
cảnh nghèo.

Về chuyện nghèo là nhục, cũng xin nói thêm rằng, qua hơn 5 năm ở Sài Gòn,
tôi thấy người ở thành phố này rất tôn trọng những người chịu thương chịu
khó, chịu lao động, mặc dù những người đó rất nghèo. Cái nhìn của người Sài
Gòn mang nét hào hoa tài tử của người Nam bộ trọng nghĩa khinh tài. Họ
không trọng vì giàu, không khinh vì nghèo. Đã có không ít người của bao thế
hệ miền Trung, miền Bắc được người Sài Gòn yêu thương gả con gái tạo điều
kiện gây dựng cơ nghiệp vững chắc từ một anh sinh viên nghèo, hay từ một
anh công nhân bình thường.

Nghĩ đến những điều ấy, tôi thấy lòng mình như ấm lại. Nghèo không ai
khinh, cũng không gọi là nhục được, nhưng như má tôi nói, nghèo sẽ khổ đủ
điều, đó là điều chắc chắn. Thiếu ăn, thiếu mặc, thiếu đủ thứ, không nhà
cửa, không lễ tết, không giỗ chạp. Tuy nhiên, điều đáng lo nhất là chuyện
đau ốm bệnh tật, nhẹ thì được chứ nặng thì chỉ có chết vì không có tiền nằm
viện, không có tiền mua thuốc.

Tôi nói với hai đứa con, bây giờ tôi sợ nghèo còn hơn ma quỷ, sợ đến khủng
khiếp, sợ đến phát điên, phát cuồng. Nếu có ai hỏi trên thế gian này tôi sợ
nhất điều gì thì tôi sẽ trả lời ngay: Nghèo.{jcomments on}

Nguyễn Hữu Duyên